Նեղացկոտությունը բնավորության հիվանդագին
գիծ է, որ «կրծում է» մարդու հոգին, երբ նա իրեն մերժված կամ արհամարված է
զգում: Այն միշտ կապված է չարդարացված սպասելիքների հետ և ուղղված է ուրիշ
կոնկրետ անձի:
Հաճախ «խռովքը» չափազանց ծանր են տանում
նույնիսկ մեծահասակաները: Իսկ ի՞նչ անել, երբ սեփական նեղացկոտությունից
տառապում է դեռ բոլորովին փոքրիկ երեխան…
Վիրավորվելու հատկանիշն իր ամբողջ
պատկերով ի հայտ է գալիս 5 տարեկանից սկսած, երբ փոքրիկի մեջ առաջանում է
շրջապատում իբրև ինքնուրույն մարդ ընդունված լինելու պահանջը:
Երեխան ուրիշից նեղանում է, երբ զգում է արհամարանք, անտարբերություն իր ես-ի հանդեպ, օրինակ՝
- երբ իրեն չեն հրավիրում խաղալու կամ չեն տրամադրում ցանկալի դերը
- երբ չեն տալիս խոստացված խաղալիքը, հրաժարվում են հյուրասիրել կամ նվեր տալ
- երբ ծաղրում են իրեն
- չեն գովում, չեն ոգևորում, իր հաջողություններին ուշադրություն չեն դարձնում
Վիրավորվելու
«սահմանը», սակայն, բոլորի համար նույնը չէ: Միևնույն իրադրությունում
տարբեր երեխաներ իրենց տարբեր կերպ են պահում: Մեկը փորձում է հարթել
կոնֆլիկտը, մեկը լցվում է վրեժով ու չարությամբ՝ դրսևորելով ագրեսիվ
վարքագիծ, մեկ ուրիշն էլ վիրավորվում է, «խռովում»: Վերջին դեպքում երեխան
չի փորձում ուժով կամ այլ կերպ շտկել իրավիճակը. նրա խնդիրը հենց իր
վիրավորվածությունն ու վիշտը ի ցույց դնելն է, որպեսզի ցավ պատճառողը զգա
սխալն ու ներողություն խնդրի:
Ուժեղ նեղացկոտության հիմքում ընկած է
ցածր ինքնագնահատականը: Երեխան անհրաժեշտություն ունի միջավայրում անընդհատ
տեսնելու իր անձի կարևորությունը: Միևնույն ժամանակ նա հակված է մտածելու,
թե շրջապատը իրեն չի հարգում, ինչն արդեն իսկ լուրջ հիմք է նեղացկոտության
համար: Փոքրիկը միշտ ինքն իրեն դիտում և գնահատում է այլոց աչքերով: Հաճախ
նա շրջապատող աշխարհում, իրենից բացի, ոչինչ չի տեսնում: Խնդիրն անգամ այն
չէ, թե նա ինչպես է իրեն գնահատում, այլ այն, որ այդ գնահատականը նրա
համար դառնում է կյանքի հիմնական բովանդակությունը: Դա երեխային պատճառում է
ներքին մեծ ցավ և խանգարում է լիարժեք անհատի ձևավորմանն ու զարգացմանը՝
ծնելով բազում խնդիրներ միջանձնային հարաբերություններում:
Հաճախ
ծնողները, գիտենալով իրենց զավակի նեղացկոտության մասին, շարունակ
գովաբանում ու ոգևորում են նրան: Սակայն ցանկացած գնահատական՝ լինի դրական
թե բացասական, փոքրիկին առիթ է տալիս մտածելու իր այս կամ այն հատկանիշի
մասին, համեմատելու իրեն հասակակցի հետ՝ նրան դիտելով ոչ թե որպես հավասարը
հավասարին, այլ որպես մրցակից, վիրավորվելու օբյեկտ: Դրա համար չի կարելի
բացահայտ գնահատողական վերաբերմունք ցուցաբերել երեխաների հանդեպ և նրանց
համեմատել իրար հետ: Սակայն չգնահատել բոլորովին էլ չի նշանակում անտարբեր
լինել երեխայի ու նրա վարքի նկատմամբ, ընդհակառակը՝ ծնողական սերն ու
գորովը ճիշտ դաստիարակության նախապայմանն են և պիտի կախված չլինեն փոքրիկի
կոնկրետ հաջողություններից կամ ձեռքբերումներից:
Մեծահասակները պետք է երեխային սովորեցնեն
մեծ տեղ չհատկացնել գնահատվելուն ու իր անձի կարևորությունը անընդհատ
սրան-նրան ապացուցելուն: Փոքրիկը միշտ պիտի զգա իր նկատմամբ շրջապատի
բարյացկամությունն ու հարգանքը: Միայն այդ դեպքում նա կտեսնի սեփական ես-ի
ինքնատիպությունն ու անգնահատելիությունը և ուրիշների հետ համեմատվելու ու
առանձնակի գնահատանքի կարիք բոլորովին չի ունենա:
Նախադպրոցական տարիքի երեխաների
դաստիարակության ժամանակ հաճախ են կազմակերպվում զանազան սպորտային
մրցույթներ, տրամաբանական խաղեր: Նեղացկոտության հակված երեխաներին,
սակայն, նպատակահարմար չէ ներգրավել նման միջոցառումներում, որովհետև դրանք
ստիպում են մտածել սեփական հատկանիշների մասին ու համեմատվել ուրիշների
հետ, ինչը վիրավորվելու պոտենցիալ վտանգ է ներկայացնում:
Նեղացկոտության հաղթահարման գլխավոր քայլն
է ցույց տալ երեխային, որ ուրիշների գնահատականը բոլորովին էլ ամենակարևոր
բանը չէ իր կյանքում, որ մյուս երեխաներն ունեն իրենց
հետաքրքրությունները, ոչ թե կենտրոնացել են իր վրա, և նրանք չեն արհամարում
իրեն, այլ պարզապես զբաղվում են իրենց գործով՝ խաղում են, զրուցում և
այլն: Փոքրիկը պետք է հասկանա, որ մյուս երեխաները գոյություն ունեն
ամենևին ոչ նրա համար, որ հարգեն կամ չհարգեն իրեն:
Իհարկե, հինգ-վեց տարեկան պստլիկին անհնար
է այս ամենը խոսք ու զրույցով բացատրել, բայց դա կարելի է անել նրա
ուշադրությունը այլ բանի վրա սևեռելով, նրա մեջ նոր հետաքրքրություններ
արթնացնելով, ասենք՝ նկարել, քանդակել, ինչ-որ բան պատրաստել և այլն և
այլն: Ընդ որում՝ երեխան պիտի հաճույք ստանա հենց նկարելու կամ խաղալու
ընթացքից, այլ ոչ թե մտածի դա լավ անելու մասին, որպեսզի իրեն գնահատեն, և
որ ինքն ուրիշներից պակաս չլինի:
Թերևս ավելի հետաքրքիր ու արդյունավետ
կլինի, եթե բոլորը միասին, ընկերաբար նույն բանն անեն: Խոսքը հստակ
դերաբաշխմամբ խմբային խաղերի մասին է, երբ մասնակիցները իրենց միասնական
կզգան, կտեսնեն յուրաքանչյուրի կարևորությունը ընդհանուր գործում: Հենց
այսպիսի հարաբերություններն են երեխայի մեջ ծնում ընկերոջ հաջողությամբ
ուրախանալու կարողություն և օգնում են խուսափել տեղի-անտեղի վիրավորվելուց:
Փոքրիկները սիրում են հեքիաթներ լսել,
դիտել գունեղ նկարներ, երգել, և այս ամենը նույնպես հիասքանչ միջոց կարող է
լինել սեփական ես-ից նրանց ուշադրությունը շեղելու:
Ծնողները միշտ պետք է հիշեն, որ
նախադպրոցական տարիքում անհատի ձևավորումն ընդանում է շատ արագ, և կարելի է
երեխայի մեջ դաստիարակել անձնային բարձր որակներ ու շտկել նրա
բնավորության թույլ կողմերը: Այլապես որքան երեխան մեծանում է, այնքան
դժվար է դառնում նրան փոխելը…